Inhoud

Houten is een plaats en forensengemeente in de Nederlandse provincie Utrecht. Het ligt ten zuidoosten van de stad Utrecht tussen de rijkswegen A12, A27 en de rivier de Lek. De gemeente telt 48.812 inwoners en heeft een totale oppervlakte van zo'n 59 vierkante kilometer.

De grootste plaats in de gemeente is Houten - daarnaast omvat de gemeente de kleine kernen 't Goy, Schalkwijk en Tull en 't Waal. Daarnaast vindt men binnen de gemeente nog de buurschappen Wayen, Oud-Wulven en Den Oord (deels). De voormalige buurschappen Loerik en Schonauwen zijn opgenomen in de bebouwing van Houten-Zuid en leven voort als wijknamen.

Archeologisch onderzoek langs het spoortraject Vleuten-Geldermalsen heeft aangetoond dat de omgeving van Houten al in de Bronstijd werd bewoond. Sporen gevonden nabij het huidige gebouw van de stadsverwarming gaan terug tot 2200 v.Chr. Houten is, evenals het nabijgelegen dorp 't Goy, waarschijnlijk als vestigingsplaats gekozen vanwege de hogergelegen grond - de door de Rijn afgezette sedimenten, bekend als stroomruggen.

Begin 2007 werd langs ditzelfde spoortraject een deel van een vroeg middeleeuwse weg gevonden. Naast de Hervormde Kerk (plein) zijn in 1957 resten gevonden van een Romeinse villa. Deze Hervormde Kerk (beter bekend als Pleinkerk) dateert gedeeltelijk uit de 12e eeuw. Met de bouw van de toren werd in 1535 begonnen. In de Middeleeuwen concentreerde de bebouwing van Houten zich hier. Op enige afstand van de hervormde kerk staat de katholieke kerk Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming, een neogotische kerk uit 1884-1885 ontworpen door architect Alfred Tepe.

Ten westen van de huidige bebouwde kom staat Kasteel Heemstede, gebouwd rond 1645. In 1987 werd het door een brand zwaar beschadigd. Zo'n vijftien jaar later werd het gerestaureerd.

De naam Houten is afgeleid van "Haltna", dat mogelijk "woonplaats in het bos" betekent.

De gemeente Houten is in het leven geroepen op 21 oktober 1811, toen Nederland deel uitmaakte van het Franse Keizerrijk. Aan de gemeente Houten werd het grondgebied toegewezen van de voormalige gerechten Houten, 't Goy, Oud-Wulven, Wayen, Wulven, Heemstede en Schonauwen.

In 1816 werd Schonauwen een zelfstandige gemeente. Oud-Wulven, Wayen, Wulven, Heemstede en Schonauwen vormden samen met de gerechten Slachtmaat, de Grote en Kleine Koppel en Maarschalkerweerd de gemeente Oud-Wulven.

In 1857 werden de gemeenten Houten, Oud-Wulven en Schonauwen samengevoegd tot een nieuwe gemeente Houten. Hierdoor bereikte het grondgebied weer dezelfde omvang als in 1811 met als extra toevoeging Slachtmaat, de Grote en Kleine Koppel en Maarschalkerweerd.

Op 28 november 1944 werd de Brink (het tegenwoordige Plein of "Oude Dorp") en omgeving gebombardeerd door de geallieerden. De vliegtuigen waren op zoek naar de Duitse generaal Reinhard. Dit doel werd gemist. De huisvesting van de Duitse soldaten op De Brink werd bij een tweede aanvalsgolf wel geraakt. Bij het bombardement vielen zestien doden, waarvan vijf Houtenaren.

Op 8 oktober 1953 wordt het meest noordelijke gedeelte van de gemeente (Maarschalkerweerd) bij Utrecht gevoegd, nadat Houten zich 42 jaar tegen deze gebiedsuitbreiding had verzet. Op 1 januari 1962 worden Tull en 't Waal en Schalkwijk aan Houten toegevoegd. Sinds 1943 hadden deze drie gemeenten dezelfde burgemeester.

Rond 1970 heeft de gemeente Houten zo'n 4.000 inwoners. Daar komt verandering in als in 1966 Houten wegens zijn ligging nabij Utrecht en de spoorlijn naar 's-Hertogenbosch in de Tweede Nota Ruimtelijke Ordening wordt aangewezen als groeikern met een bouwtaak van minimaal 6000 woningen. Dit aantal had te maken met de zogenaamde verfijningsregeling waarmee het Rijk de woningbouwopgaven vanaf 6000 woningen subsidieerde. In november 1979 begint de bouw van later ruim 8.000 nieuwe woningen, waardoor de bevolking zal groeien tot ruim 30.000 inwoners (1996). De oorspronkelijke wijk Den Oord werd nog volgens de stedenbouwkundige principes van Het Nieuwe Bouwen ontworpen en gebouwd in de periode voor de groeitaak. De wijk De Lobben daarentegen is in ontwerp en uitvoering een typische woonerfwijk, een product van de reactionaire stedenbouw van de jaren zeventig. De Lobben is de daarmee de opmaat naar de woonwijken die volgen (in het huidige Houten-Noord): De Weerwolf, Schonenburg, Wernaar, De Geer, Wulven, Tiellandt, Rijsbrug, en De Meent. De hoofdopzet met ontwerpuitgangspunten van die periode (zoals de menselijke maat, ruimte voor het spelende kind, voetgangers en fietsers eerst), en de unieke en de in Houten specifiek toegepaste inversiestedenbouw zijn, niet in het minst door het succes ervan, in de hoofdstructuur bewaard gebleven. De woningen daarentegen zijn in hun vormgeving meegegaan met de trends in de architectuur. Rond het in 1982 geopende nieuwe station Houten verrees het geheel nieuwe centrum ("Het Rond") van Houten; het Oude Dorp kwam hierdoor excentrisch te liggen.

Met de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (of Vinex) krijgt Houten in 1991 een tweede groeitaak. De bouw van Vinex-locatie Houten-Zuid begint in 1997. Er komen zeven nieuwe wijken: Loerik, Overdam, Hofstad, Schonauwen, De Hoon, Leebrug en Castellum. In deze laatste wijk is een winkelcentrum en is sinds 2010 station Houten Castellum te vinden.

In 2007 is begonnen met een grootse vernieuwing van het centrum van Houten, om een voorzieningenniveau te krijgen dat past bij een gemeente van bijna 50.000 inwoners. Onderdeel van de vernieuwingen waren de verdubbeling en verhoging van het spoor, inclusief een totaal nieuw station, de realisatie van het fietstransferium, de uitbreiding van het winkelcentrum, twee nieuwe cultuurcentra waarin het grote aantal culturele verenigingen van Houten een plaats hebben gevonden, en de herinrichting van het centrale plein Het Rond.

Tevens is er aan de Oud-Wulfseweg 1 het Landelijk Moluks Kerkelijk Centrum (MKC) van de Molukse gemeenschap gevestigd.